„Powiada się, że socjologia to nowa nauka na bardzo stary temat. Albo, że socjologia ma krótką historię, ale długą przeszłość” [ 1 ]. Powyższe zdania przytoczone wprost z książki Piotra Sztompki „Socjologia analiza społeczeństwa”, bardzo trafnie określają istotę tej złożonej dziedziny nauki. W tym artykule postaram się odpowiedzieć na pytanie, czym jest kultura w socjologii.
SPIS TREŚCI
Krótkie wprowadzenie
Chociaż systematyczna dyskusja na temat zjawisk społecznych miała miejsce już w starożytnej Grecji, to socjologia jako osobna dziedzina wiedzy naukowej powstaje dopiero w I połowie XIX wieku. Sama nazwa „socjologia”, pochodzi od łacińskiego słowa „societas” i greckiego „logos”, została wprowadzona w 1838 roku przez francuskiego filozofa Auguste Comte’a. Wcześniej używana przez niego nazwa „fizyka społeczna’ okazała się zajęta przez belgijskiego fizyka i statystyka Adolphe’a Queteleta.
Już w połowie XIX wieku pojawiały się pierwsze książki, w których autorzy używali pojęcia „socjologia”, jednak dopiero pod koniec wieku, socjologia została uznana jako dyscyplina akademicka na uniwersytetach. Pierwszy wydział socjologii powstał w 1892 r. na Uniwersytecie w Chicago, natomiast w Europie pierwsza katedra socjologii ustanowiona została we Francji w 1895 roku, na Uniwersytecie w Bordeaux. W Polsce twórcą pierwszego uniwersyteckiego ośrodka socjologicznego był Florian Znaniecki, założyciel katedry na Uniwersytecie w Poznaniu w 1920 roku.
Kultura masowa, jej cechy i znaczenie
Przedmiotem socjologii jest nauka o społeczeństwie, Pojęcia „nauka” nie trzeba chyba wyjaśniać, natomiast warto sprecyzować jakie znaczenie ma zwrot „społeczeństwo”. Tutaj ponownie posłużę się definicją przedstawioną w książce Piotra Sztompki. Autor uważa, że społeczeństwo to nie tylko intuicyjnie kojarzona zbiorowość ludzka w ramach pewnego państwa.
Dla dzisiejszej socjologii społeczeństwo to swoisty rodzaj rzeczywistości, która przejawia się w zbiorowości na rozmaite sposoby, a społeczeństwo państwowe czy narodowe to tylko jedna z odmian społeczeństwa. Tym mianem możemy określić także zbiorowości ludzkie mniejsze od państwa, takie jak rodzina, krewni, wspólnota towarzyska czy lokalna. Bez problemu znajdziemy również zbiorowości ludzkie znacznie przekraczające swoim zakresem państwa czy narodowości.
W czasach globalizacji i społeczeństwa informacyjnego bardzo powszechne są korporacje o zasięgu kontynentalnym czy globalnym. Przedmiotem zainteresowania socjologii są także kościoły, federacje, wspólnoty regionalne czy kontynentalne, co sprawia, że socjologia to nauka o społeczeństwie w bardzo szerokim tego słowa znaczeniu.
Wiedza i kultura w socjologii
Wiedza o życiu społecznym może być potoczna lub naukowa. Z tego wynika podstawowy podział socjologii na potoczną i naukową. Taką klasyfikację socjologii przedstawia Adam Kubów w książce „Socjologia. Zarys problematyki i podstawowe pojęcia”[ 2 ]. Zgodnie ze słowami autora, socjologia naukowa opiera się na systematycznych badaniach, na posługiwaniu się ustalonym aparatem pojęciowym oraz sprawdzaniu hipotez i twierdzeń
. Natomiast socjologia potoczna oparta jest na zdrowym rozsądku, na uogólnieniu codziennych doświadczeń , często w sposób emocjonalny. Socjologia potoczna obarczona jest wieloma błędami, chociaż często też stanowi bogate źródło hipotez badawczych, które w trakcie badań są weryfikowane przez socjologów. Szeroki zakres zainteresowania socjologii spowodował powstanie wielu socjologii szczegółowych. Najważniejsze z nich to działy badające instytucje społeczne takie jak rodzina, działy badające różne typy zbiorowości i grup ludzkich, czy wreszcie działy badające procesy społeczne.
Wyniki badań socjologicznych wykorzystywane są między innymi do rozwiązywania problemów praktycznych, na przykład w pracy socjalnej, wychowaniu, resocjalizacji, polityce, zarządzaniu, przemyśle czy planowaniu. Również w codziennych relacjach międzyludzkich, socjologia jest bardzo często używana, choć często zupełnie nieświadomie. Może ona być bardzo pomocna w naszym „samopoznaniu”, lub w wywieraniu wpływu na innych ludzi czyli manipulacji.
Kultura w socjologii
Podanie jednej uniwersalnej definicji nazwy kultura nie będzie łatwe. Zarówno w języku potocznym jak też w wielu dziedzinach nauki, występuje ona w kilku różnych znaczeniach. Znany polski socjolog, Jan Szczepański w publikacji „Elementarne pojęcia socjologii”, przedstawia definicje kultury, która obejmuje swoim zakresem większość znaczeń szeroko pojętej kultury. „Kultura to ogół wytworów działalności ludzkiej, materialnych i niematerialnych, wartości i uznawanych sposobów postępowania, zobiektywizowanych i przyjętych w dowolnych zbiorowościach, przekazywanych innym zbiorowościom i następnym pokoleniom”[3]. Z powyższej definicji wynika, że kultura składa się z dwóch głównych komponentów: kultury materialnej i kultury niematerialne.
Kultura materialna to wszystkie dotykalne, konkretne wytwory społeczeństwa. Mogą to być odkrycia archeologiczne, takie jak biżuteria czy gliniane naczynia, zachowane wytwory przeszłych pokoleń, takie jak zamki czy inne budowle, oraz wytwory współczesne, takie jak samochody, telefony czy meble. Na kulturę niematerialną składają się wytwory będące wynikiem dążenia do ideałów piękna, dobra, sprawiedliwości, ale również dzieła sztuki, obyczaje oraz przedmioty, w których zostały one utrwalone.
Jednak nie wszystkie wytwory działalności człowieka można uznać za kulturę. Przedmioty, które zostają zniszczone w wyniku użytkowania, lub nie zostaną przyjęte przez szersze grupy społeczeństwa, nie mogą tworzyć naszego dziedzictwa kulturowego.
Obok wymienionych już wcześniej składników, do kultury niematerialnej zaliczymy również wiedzę i przekonania. Wiedza, to zbiór pojęć opartych na wnioskach pochodzących z doświadczenia empirycznego. Przekonania, to poglądy niepoparte odpowiednią wiedzą empiryczną w stopniu umożliwiającym uznanie ich za niewątpliwie prawdziwe. Kultury wszystkich społeczeństw zawierają poglądy, które są częścią kulturowego dziedzictwa. Kolejny istotny składnik kultury niematerialnej, to wartości. Jest to pojęcie mówiące o tym, co społeczeństwo uważa za dobre, słuszne i pożądane
Wartości nie zawsze są akceptowane przez całe społeczeństwo i niekiedy zmieniają się wraz z upływem czasu. Ostatnim interesującym nas składnikiem kultury niematerialnej są normy. Zachowanie każdego z nas poddane jest pewnym normom, przepisom, regulacjom społecznym, nakazującym odpowiednie zachowanie w szczególnych sytuacjach. Normy kształtują także zachowania ludzi wobec siebie. Naruszenie tabu i innych obyczajów, często pociąga za sobą surowe sankcje.
Wpływ kultury na życie społeczne
O tym jak ogromny wpływ ma kultura na życie społeczne, nie trzeba chyba nikogo przekonywać. Aby zobrazować skale tego wpływu, posłużę się słowami słynnego socjologa kultury Ralph’a Lintona. „Gdyby każda grupa ludzka musiała piąć się wzwyż własnym trudem, bez żadnego oparcia, postęp byłby tak powolny, iż wątpić można, czy do tej pory jakiekolwiek społeczeństwo wyszłoby poza poziom epoki kamiennej”. Ten amerykański naukowiec, żyjący w latach 1893-1953, był twórcą pojęcia „dyfuzji kultur”, która jest procesem przekazywania wytworów kultury innym zbiorowościom i następnym pokoleniom.
Przebieg procesu dyfuzji jest uzależniony od wielu czynników, takich jak cechy przekaziciela czy odbiorcy, oraz cechy samego przekazywanego wytworu. Wspomniany już wcześniej Jan Szczepański, w książce „Elementarne pojęcia socjologii”, dokonuje podziału wpływu kultury na życie społeczne, na cztery podstawowe grupy nazywane mechanizmami wpływu.
- Mechanizm socjalizacji- rozumiany jako proces wpływu środowiska na jednostkę, wprowadzający ją do udziału w życiu społecznym. Proces socjalizacji obejmuje wpływ rodziny, rówieśników, znajomych, a także prasy teatru czy książek. Przekazywane są jednak cechy zarówno pozytywne jak też negatywne. Natomiast wychowanie rozumiane jako celowe oddziaływanie wychowawcy na wychowanka zmierza zwykle do przekazania tylko elementów pozytywnych kultury. Do najważniejszych dobrodziejstw socjalizacji możemy zaliczyć uczenie dyscypliny, panowania nad popędami odruchami czy emocjami. Socjalizacja uczy również umiejętności grania ról społecznych czy pomaga w nabywaniu kwalifikacji zawodowych.
- Drugim mechanizmem oddziaływania kultury na życie społeczne, jest ustanawianie systemów wartości i kryteriów określających wartości. Aby sprecyzować znaczenie pojęcia „wartości”, posłużę się definicją zaproponowaną przez Jana Szczepańskiego. „Wartość to dowolny przedmiot materialny lub idealny, idea lub instytucja, przedmiot rzeczywisty lub wyimaginowany, w stosunku do którego jednostka lub zbiorowość przyjmują postawę szacunku, przypisują mu ważną rolę w swoim życiu i dążenie do jego osiągnięcia odczuwają jako przymus”. Wartości będące elementem kultury mogą zmieniać się z upływem czasu. Istnieją jednak wartości uniwersalne i niezmienne, do których przede wszystkim zaliczymy życie ludzkie.
- Kolejnym mechanizmem wpływu kultury na życie społeczne, jest ustalanie wzorów zachowania czy reagowania w określonych sytuacjach. Dotyczą one przede wszystkim sytuacji ważnych dla życia grupy jako całości. Tutaj jako dobry przykład możemy podać sposoby obchodzenia świąt, narodzin dziecka, lub śmierci członka rodziny.
- Ostatnim mechanizmem wpływu kultury na życie człowieka, jest ustalanie pewnego modelu. Model to symbolicznie przedstawiany obraz pewnego pożądanego stanu rzeczy – ideału, do którego dążymy. Współczesny ideał człowieka to osoba wykształcona, pracowita czy pozbawiona uprzedzeń rasowych i religijnych.
Ideał człowieka jest pojęciem abstrakcyjnym i w przeciwieństwie do wzoru nie występuje w rzeczywistości. Stanowi jednak cenny punkt odniesienia dla naszego rozwoju.
Kultura w socjologii, oraz kultura masowa
Aby właściwie wyjaśnić pojęcie kultury masowej, trzeba odpowiedzieć sobie na pytanie, czy do kultury masowej zaliczymy dzieła artystyczne takie jak malarstwo, rzeźba oraz literatura czy tylko rezultaty działań nowych technik ( film, radio, telewizja. W socjologii polskiej dominuje pogląd prezentowany przez Antoninę Kłoskowską, która do kultury masowej zalicza zjawiska intelektualnej, estetycznej i ludowo-rekreacyjnej działalności człowieka związanej w szczególności z oddziaływaniem tzw. środków masowego komunikowania.
Dzięki masowym środkom komunikowania realizują się dwa podstawowe kryteria charakteryzujące kulturę masową: kryterium ilości oraz standaryzacji [4]. Kultura masowa nazywana jest również kulturą czasu wolnego. Jest to także jedna z głównych cech, jakie charakteryzują kulturę masową. Inną istotną cechą, jest fakt odwoływania się jej do uniwersalnych zainteresowań odbiorcy, dzięki czemu wzbudza zainteresowanie znacznej rzeszy adresatów.
Twórcy kultury masowej starają się, aby była ona jak najmniej kontrowersyjna, nie poruszała drażliwych tematów, które mogłyby zniechęcać poszczególne grupy społeczne. Kolejną istotną cecha charakterystyczną kultury masowej jest „homogenizacja”, czyli wymieszanie treści. Odbiorcami kultury masowej są głównie ludzie młodzi, co sprawia, że wartościami najczęściej w niej rozpowszechnianymi są młodość czy sukces.
Kultura masowa ma za zadanie zagospodarowanie wolnego czasu, ale również zredukowanie stresu wynikającego ze specyficznego w naszych czasach stylu życia. Niektórzy teoretycy kultury i estetycy, dopatrują się jej już w antycznym postulacie „chleba i igrzysk”, gdzie władcy zaspokajali prymitywne potrzeby mas. Nie bez znaczenia dla rozwoju i kształtu kultury masowej, miał panujący przez długie lata w naszym kraju system totalitarny, w którym wszystkim ludziom został narzucany, jednakowy sposób myślenia i gustów.
Bibliografia
- Piotr Sztompka „Socjologia analiza społeczeństwa”.
- Adam Kubów „Socjologia. Zarys problematyki i podstawowe pojęcia”
- Jan Szczepański „Elementarne pojęcia socjologii”.
- Antonina Kłoskowska „Kultura masowa. Krytyka i obrona”.
