Czym jest Nazwa – Logiczna Definicja

Rozpoczynając rozważanie na temat nazw, warto w pierwszej kolejności wspomnieć krótko  o zdaniach. Ponieważ te dwa pojęcia są ze sobą w pewnym sensie połączone, zrozumienie definicji „zdania”, pozwoli nam łatwiej zrozumieć czym jest nazwa.

Wstęp

Jako że zajmujemy się  logiką, interesują nas tylko zdania w sensie logicznym, czyli takie zdania, o których możemy stwierdzić, że są prawdziwe lub fałszywe. Zdania bardzo często mają budowę złożoną, ale też zdarzają się zdania proste, jednowyrazowe.

Zdania złożone najczęściej mają budowę „A jest B”. Szczegółowej definicji nazwy należałoby pewnie szukać w gramatyce, ale jak wcześniej wspomniałem, że interesuje nas tylko nazwa w sensie logicznym.

Definicja nazwy

Tutaj możemy przytoczyć podstawową cechę nazwy, którą znajdziemy publikacji W. Patryasa „Elementy logiki i legislacji. Według autora nazwą można określić każde wyrażenie, które w zdaniu podmiotowo-orzecznikowym „x jest m” nadaje się do wstawienia zarówno w miejsce x jak też m. Jak pisze Profesor, powyższe twierdzenie nie jest definicją nazwy a wyrażenie to podaje jedynie kryterium wyróżniania nazw z ogółu wyrażeń.[ 1 ]  

Aby przybliżyć trochę mimo wszystko pojęcie nazwy, którym posługuje się logika, warto sięgnąć do słów znanego polskiego logika prof. Tadeusza Kotarbińskiego, który w swojej książce przedstawia nieco bardziej filozoficzny opis tego co można określić „nazwą”. Stwierdza on, że to „oznaczenie” jest właściwością nazwy.

„ Tylko nazwy oznaczają, gdy wyrażają, wypowiadają, znaczą wszelkie zwroty językowe. Oznaczać bowiem dany przedmiot w danym języku – to tyle co być nazwą tego przedmiotu w tym języku.” [ 2 ]

Czym jest nazwa, a czym nie jest

Przybliżając definicje nazwy, można by przytoczyć jeszcze wiele cytatów i przykładów. Aby jednak bardziej zagłębić się w temacie, należy zapoznać się klasyfikacją nazw. Tutaj również z pomocą przychodzi nam wspomniana wcześniej książka  W. Patryasa. Możemy tam znaleźć podział nazw na podstawie sześć różnych kryteriów. Są to: ilość słów, ilość desygnatów, miejsce, jakie może zajmować w zdaniu, status antologiczny, strukturę desygnatów oraz możliwość ustalenia desygnatu nazwy.

Zanim jednak przejdziemy do opisu poszczególnych podziałów, niezbędne jest wyjaśnienie pojęć desygnat, zakres oraz treść nazwy. Desygnatem  jest obiekt, który ta nazwa oznacza. Dla przykładu desygnatem nazwy Poznań jest miasto, w którym się znajdujemy a desygnatem nazwy długopis, jest długopis, którym piszemy. Zakres nazwy to zbiór wszystkich jej desygnatów. Zakresem nazwy „budynek” jest zbiór wszystkich budynków, natomiast zakresem nazwy „prezydent Rzeczypospolitej Polskiej Bronisław Komorowski” jest obecnie urzędujący w Polsce prezydent. Jak widać z powyższych przykładów, niektóre nazwy mają tylko jeden desygnat a inne wiele desygnatów.

Tutaj wyłania nam się już jedno z kryteriów podziału nazw, ale o tym w dalszej części pracy. Aby przybliżyć pojęcie zakresu nazwy, posłużę się przykładem podanym przez prof. Patryasa.  Desygnatem nazwy książka są poszczególne książki natomiast zbiór wszystkich książek stanowi jej zakres. Książki różnią się między sobą językiem, w jakim są napisane, ilością stron, treścią, rodzajem użytych materiałów itd. Jako „treści nazwy”, możemy uznać zbiór wszystkich cech przysługujących tym  książką. Na przykład każda książka składa się z papierowych kartek, kartki te zapisane są jakąś treścią, itd.

Rodzaje nazw

• Ze względu na ilość słów wyróżniamy nazwy proste i nazwy złożone.

Nazwy proste składają się z tylko jednego słowa. Nazwami prostymi są takie nazwy, jak „koń”, „Warszawa”, Okrąglak, Wisła. Nazwy złożone składają się z co najmniej dwóch słów. Nazwami złożonymi są: „Adam Mickiewicz”, „Pałac Kultury i Nauki”, czy „drewniane krzesło”. Nie ma limitu maksymalnej długości czy stopnia złożoności nazwy. Możemy spotkać się z nazwami składającymi się z kilku lub kilkunastu słów. Na przykład nazwa „zdobywca tytułu mistrza świata w pchnięciu kulą na lekkoatletycznych mistrzostwach świata w Moskwie w 2013 roku”.

• Ze względu na ilość desygnatów wyróżniamy nazwy: puste, jednostkowe i ogólne.

Nazwy puste nie posiadają ani jednego desygnatu. Przykładami nazw pustych są takie nazwy, jak „człowiek z pięcioma głowami”, „czwarta wojna światowa”, sztuczna inteligencja”, itp. Nazwy jednostkowe posiadają tylko jeden desygnat. Nazwami jednostkowymi są, na przykład „planeta ziemia”, „matka Adama Mickiewicza”, Morze Bałtyckie”, itp. Natomiast nazwa ogólna posiada co najmniej dwa desygnaty. Tutaj za przykład mogą posłużyć, nazwy „Polak”, „dziadek Henryka Sienkiewicza”, „rower”, itp.

Zdarza się, że zmienia się ilość desygnatów danej nazwy, przez co  zmienia się grupa, do której dana nazwa przynależy. Za przykład może posłużyć wspomniana już wcześniej „czwarta wojna światowa”. W tej chwili jest to nazwa pusta. Jednak gdyby kiedyś do takiej wojny doszło, będzie to już nazwa jednostkowa.

• Ze względu na miejsce, jakie może zajmować w zdaniu, wyróżniamy nazwy indywidualne i generalne.

Nazwą indywidualną jest nazwa, która nadaje się do wstawienia w miejsce „x” w podmiotowo-orzecznikowym zdaniu „x jest m”. Na przykład „Warszawa”, „Warta”, „Marian”. Nazwy indywidualne oznaczają swoje desygnaty niezależnie od cech tych desygnatów. Nazwa generalna natomiast nadaje się do wstawienia w miejsce „m” w podmiotowo-orzecznikowym zdaniu „x jest m”. Przykładami nazw generalnych, są „ptak”, „kula”, „bujany fotel”.

• Ze względu na status antologiczny wyróżniamy nazwy konkretne i abstrakcyjne.

Nazwa konkretna oznacza osobę lub rzecz, lub coś, co wyobrażamy sobie jako osobę lub rzecz. Nazwy konkretne to na przykład nazwy „Lech Wałęsa”, „kierowca”, „lekarz”, „telewizor”, „ołówek”. Nazwa abstrakcyjna natomiast oznacza obiekt, który nie jest osobą lub rzeczą. Na przykład „miłość”, „nieposłuszeństwo”, „gorycz”, „błękit”, itp.

• Ze względu na strukturę desygnatów: nazwy zbiorowe i niezbiorowe.

Nazwa zbiorowa to obiekt  składający się z wielu jednorodnych części. Jest to nazwa nadana zbiorom poszczególnych rzeczy. Na przykład „las” jako zbiór drzew, czy też „drużyna piłkarska” jako zbiór zawodników. Natomiast nazwa niezbiorowa  jest przeciwieństwem nazwy zbiorowej. To nazwa, która nie oznacza zbioru składającego się z jednorodnych części. Za przykład nazwy niezbiorowej mogą posłużyć nazwy „wielbłąd”, „linijka”, „rower”.

• Ze względu na możliwość ustalenia desygnatu nazwy wyróżniamy nazwy ostre i nieostre.

Nazwa ostra jest nazwą, co do której o każdym obiekcie, którego ta nazwa dotyczy, daje się ustalić, że jest on desygnatem tej nazwy lub nie jest. Przykładami nazwy ostrej są takie nazwy jak: „bocian”, „krzesło”, „jabłko”, itp. Nazwa nieostra to nazwa, co do której o pewnych przedmiotach nie da się jednoznacznie ustalić, czy są one desygnatami tej nazwy, czy nie są. Jako przykład nazwy nieostrej można podać nazwy: „szybki samochód”, „agresywny człowiek”, „wysoki mężczyzna”.

W wykładzie opracowanym przez dr. Małgorzatę Wawrzyńską znajdziemy jeszcze jedno kryterium podziału nazw. Jest to podział ze względu na to czy nazwa ma samodzielne znaczenie lub jest zależna. Nazwy zależne oznaczają coś lub kogoś pozostającego w pewnym stosunku do czegoś czy kogoś  innego. Przykład takiej nazwy to „wnuk”, „syn”, „pracownik”, itp. Z kolei nazwa niezależna oznacza przedmiot ze względu na jego cechy, tylko jemu przypisywane. Na przykład „kobieta”, „walizka”, „szafa”. [ 3 ]

Relacje zachodzące między zakresami nazw

Między zakresami dwóch dowolnych nazw zachodzi zawsze tylko jeden z pięciu stosunków. Są to stosunki: zamienności, nadrzędności, podrzędności, krzyżowania oraz wykluczania.

1. Zakres nazwy S jest zamienny z zakresem nazwy P wtedy i tylko wtedy gdy każdy desygnat nazwy S jest  desygnatem nazwy P, a każdy desygnat nazwy P jest desygnatem nazwy S. Na przykład nazwy „stolica Polski”,  i „Warszawa”. Desygnatami tych dwóch nazw jest to samo miasto w Polsce. Stosunek zamienności przedstawia następująca grafika:

• Zakres nazwy S jest podrzędny względem zakresu nazwy P wtedy i tylko wtedy gdy każdy desygnat nazwy S jest też desygnatem nazwy P, lecz nie każdy desygnat nazwy P jest desygnatem nazwy S. Na przykład nazwy „budowla”, oraz „budynek” . Każdy budynek jest budowlą, ale  nie każda budowla to budynek. Stosunek podrzędności przedstawia następująca grafika:

• Zakres nazwy S jest nadrzędny względem zakresu nazwy P wtedy i tylko wtedy gdy każdy desygnat nazwy P jest też desygnatem nazwy S, lecz nie każdy desygnat nazwy S jest desygnatem nazwy P. Na przykład nazwy „chirurg” oraz „lekarz”. Nie każdy lekarz jest chirurgiem, lecz każdy chirurg jest lekarzem. Stosunek nadrzędności przedstawia następująca grafika:

• Krzyżowanie zakresów nazw S i P zachodzi wtedy i tylko wtedy gdy pewne desygnaty nazwy S są również desygnatami nazwy P, pewne desygnaty nazwy S nie są desygnatami nazwy P, oraz pewne desygnaty nazwy P nie są desygnatami nazwy S. Przykładami krzyżowania zakresów nazw są nazwy „kibic sportowy” oraz „pracownik”. Niektórzy kibice sportowi są pracownikami, pewni kibice sportowi nie są pracownikami, a pewni pracownicy nie są kibicami sportowymi. Powyższą relację przedstawia następująca grafika:

• Stosunek wykluczania między zakresami nazwy S oraz P zachodzi wtedy i tylko wtedy, gdy żaden desygnat nazwy S nie jest desygnatem nazwy P oraz żaden desygnat nazwy P nie jest desygnatem nazwy S. Na przykład nazwy „koń” oraz „ołówek”.  Żaden koń nie jest ołówkiem, oraz żaden ołówek nie jest koniem. Stosunek wykluczania przedstawia następująca grafika:

Bibliografia

1. W. Patryas „Elementy logiki i legislacji
2.  T. Kotarbiński „Elementy teorii poznania logiki formalnej i metodologii nauk”
3.  M. Wawrzyńska „Wprowadzenie do wykładów”.