Prawo pracy, jakie znamy współcześnie, zaczęło wykształcać się w XIX wieku pod wpływem zmiany stosunków społeczno-gospodarczych i prawnych. Zmiany te doprowadziły do powstania nowego porządku prawnego i gospodarczego, rozumianego jako niczym nieskrępowane korzystanie z prawa własności.
SPIS TREŚCI
Wprowadzenie
Nieustanne obniżanie kosztów doprowadzało do wyzysku i nierówności społecznej. Zaczęła tworzyć się klasa ludzi żyjących z pracy rąk. Ludzie bez kapitału i dobrego wykształcenia, słabi ekonomicznie i negocjacyjne, przyjmowali bezkrytycznie oferowane im warunki pracy. Reakcją społeczną na ówczesny wyzysk było organizowanie się pracowników w zrzeszenia pracownicze, które bardziej skutecznie mogły bronić praw pracowniczych, a przy okazji też wywierać presje na tworzenie ustawodawstwa administracyjnego zwanego wtedy ustawodawstwem fabrycznym.
Za pierwsze normy tego typu uważa się angielski „moral and health act” z 1802 r. który miał zapobiegać nadużyciom przy zatrudnianiu dzieci w przemyśle. Pomimo uchwalania wielu aktów prawnych, tworzenia narzędzi do rozstrzygania sporów między pracownikami i pracodawcami, dopiero na początku XX wieku prawo pracy uznano za osobną dziedzinę prawa.
W naszym kraju podstawowym aktem prawnym regulującym tę dziedzinę prawa jest ustawa z 26 czerwca 1974 roku Kodeks pracy. Był on już co prawda wielokrotnie nowelizowany, chociażby w 2003 r. w związku z wejściem Polski do Unii Europejskiej, jednak pomimo wielu prac nad projektem, nie doczekaliśmy się do dziś wejścia w życie nowej ustawy.
Prawo pracy, definicja
„Prawo pracy, w najszerszym tego słowa znaczeniu, to ogół norm prawnych, które regulują stosunki związane z pracą człowieka.” [ 1 ] Powyższą sentencję znajdziemy na pierwszych stronach podręcznika „Prawo pracy” autorstwa Ludwika Florka i Tadeusza Zielińskiego. Jest to pojęcie bardzo szerokie, i dlatego warto dodać, że nie chodzi tutaj o wszelką pracę człowieka, lecz tylko taka, która spełnia określone kryteria.
Zanim jednak przejdę do charakterystyki poszczególnych cech, które sprawiają, że praca człowieka „podlega” pod prawo pracy, chciałbym zatrzymać się na chwile przy samym wyrażeniu „prawo pracy”. W wykładzie dr Małgorzaty Wawrzyńskiej znajdziemy ciekawą analizę tego pojęcia. Autorka wyjaśnia jego znaczenie, opisując osobno znaczenie słów „prawo” i „praca”[ 2 ]. Pojęcie „prawo” należy rozumieć w znaczeniu przedmiotowym, a więc jako reguły postępowania, które obowiązani są przestrzegać człowieka we wzajemnych stosunkach.
Tak pojmowane prawo pracy znajdziemy przede wszystkim w Kodeksie pracy [ 3 ], który jest podstawowym źródłem prawa pracy w Polsce. Przy czym nie należy go mylić z prawem do pracy, które jest pojęciem prawa w znaczeniu podmiotowym, gwarantowanym nam przez Konstytucję. Jednak kluczowe dla zrozumienia pojęcia „prawo” w kontekście prawa pracy oraz odróżnienie go od innych gałęzi prawa, jest właściwe wyjaśnienie pojęcia „praca”. Otóż praca jest to wyłącznie działalność ludzka podejmowana w celach zarobkowych,
Tylko pracę człowieka jako osoby fizycznej możemy nazwać pracą w przy okazji rozważań nad prawem pracy. Wyraz „praca” powinien być rozumiany czynnościowo, a nie rzeczowo. Chodzi bowiem tutaj o pracę w znaczeniu działalności polegającej na wykonywaniu czynności powtarzających się w czasie i przestrzeni, na przykład obsługa maszyn czy prowadzenie pojazdów.
Równie ważnym kryterium, które powinno być spełnione, jest działalność w warunkach tzw. podporządkowania. Oznacza to, że praca musi być wykonywana pod kierownictwem i na rzecz innego podmiotu organizującego proces pracy. Podmiot ten nazywany jest „pracodawcą”.
Przedmiot prawa pracy
Wracając do książki L. Florka, i T. Zielińskiego, „Prawo pracy”, chciałbym skupić się na kryteriach jakie musi spełniać praca, aby można było ją uznać jako przedmiot szeroko pojętego prawa pracy. Kilka z nich wymieniłem już powyżej przybliżając wykład dr Małgorzaty Wawrzyńskiej. Przyjrzyjmy się jednak dokładnej charakterystyce poszczególnych cech prawa pracy. Prawem pracy objęta jest tylko praca:
- Podporządkowana – praca wykonywana pod kierownictwem i na rzecz innego podmiotu organizującego proces pracy zwanego „pracodawcą”. Prawo pracy nie reguluje np. pracy osób samozatrudnionych, prowadzących działalność gospodarczą na własny rachunek.
- Wykonywana dobrowolnie – praca, którą pracownik podjął się wykonywać z własnej woli pod kierownictwem pracodawcy. Kryterium to obejmuje nie tylko pracę świadczoną za zgodą pracownika na podstawie umowy o pracę, ale także pracę wykonywaną na podstawie aktów jednostronnych, takich jak mianowanie czy wybór, którym towarzyszy zgoda pracownika.
- Wykonywana w celach zarobkowych – powstaje zależność ekonomiczna, w jakiej osoba świadcząca prace pozostaje w stosunku do pracodawcy. Prawo pracy nie reguluje działalności wykonywanej społecznie, twórczości artystycznej wykonywanej wyłącznie dla przyjemności, czy amatorskiego uprawiania sportu.
- Wykonywana osobiście przez pracownika – tylko wtedy gdy pracownik sam świadczy pracę mamy do czynienia z jego bezpośrednim podporządkowaniem pracodawcy.
- Zespołowa – praca wykonywana w sposób zorganizowany, zgodny z podziałem pracy ustalonym w danej jednostce organizacyjnej. Jest to generalna cecha pracy podporządkowanej, od której jednak istnieje wiele wyjątków. Trudno mówić o pracy zespołowej w firmie zatrudniającej tylko jednego pracownika, chociaż taka sytuacja spełnia wszystkie poprzednie kryteria i prawo pracy będzie miało jak najbardziej tutaj zastosowanie. Podobna sytuacja ma miejsce przy zatrudnianiu przez osoby fizyczne np. opiekunki do dziecka czy osoby starszej.
Dzięki powyższym kryteriom i możemy z dużą precyzją stwierdzić czy daną działalność będzie można nazywać pracą w rozumieniu prawa pracy. Trzeba jednak zaznaczyć, że prawo pracy ma znacznie szerszy wymiar. Do szeroko rozumianego przedmiotu prawa pracy zaliczamy również stosunki prawne, które nie dotyczą bezpośrednio samego świadczenia pracy, ale są związane ze stosunkami pracy. Ogólnie rzecz ujmując, przedmiotem prawa pracy są wszystkie stosunki społeczne związane z pracą podporządkowaną.
Podział prawa pracy
Prawo pracy podobnie jak inne dziedziny prawa, podlega podziałowi na grupy norm według umownie przyjętych zasad. Wyodrębniono cztery podstawowe działy: prawo stosunku pracy, prawo sporów pracy, prawo zbiorowych stosunków pracy oraz prawo administracji pracy. Pierwszy z wymienionych działów opisałem już dosyć szczegółowo podczas przedstawiania definicji i przedmiotu prawa pracy. Jednak w celu otrzymania pełnego obrazu omawianego tematu, warto każdy z wyżej wymienionych działów prawa pracy precyzyjnie zanalizować.
- Prawo stosunku pracy- wszystkie stosunki zachodzące między pracodawcami a pracownikami, świadczącymi pracę podporządkowaną. Przy czym istotną kwestią jest tutaj to, aby świadczona praca była wykonywana osobiście, dobrowolnie i za wynagrodzeniem.
- Prawo sporów pracy- dotyczy stosunków, jakie zachodzą w trakcie rozstrzygania sporów między pracownikiem a pracodawcą. Ma ono zastosowanie w sytuacji niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązań wynikających ze stosunku pracy. Wspomniany wcześniej kodeks pracy dostarcza nam odpowiednie przepisy oraz narzędzia do rozstrzygania sporów. Możemy tu wymienić postępowanie pojednawcze.
W art. 243 ustawodawca zaleca polubowne rozstrzyganie sporów, jednak w sytuacji gdy strony nie dojdą do porozumienia, sporna sprawa może trafić do sądu pracy.
W Polsce istnieje wiele instytucji takich jak chociażby Państwowa Inspekcja Pracy, które bezpłatnie pomagają pracownikom, dzięki czemu w starciu z dobrze zorganizowanym pracodawcą, nie są oni na straconej pozycji.
- Prawo zbiorowych stosunków pracy– dotyczy praw i interesów grupowych: pracowników, pracodawców i ich organizacji, związków zawodowych i załóg pracowniczych. Reguluje ono między innymi zawieranie układów zbiorowych, rozwiązywania sporów zbiorowych o interesy grupowe pracowników, czy wpływ załóg pracowniczych na działalność zakładów pracy.
- Prawo administracji pracy- reguluje stosunki organizatorskie związane z procesami pracy podporządkowanej. Przedmiotem zainteresowania tego działu są stosunki służące realizacji polityki państwa w dziedzinie zatrudnienia, oraz szeroko rozumiana ochrona pracy, np. nadzór nad warunkami pracy.
Z przytoczonych wyżej przykładów wynika, że przedmiot zainteresowania prawa pracy jest bardzo szeroki. Reguluje stosunki związane z pracą człowieka już na etapie tworzenia odpowiednich przepisów. Ponadto określa zasady nawiązywania stosunków pracy, odpowiednie ich wykonywanie oraz dba o zgodne z prawem ich zakończenie.
Jest jednak dziedzina, której prawo pracy nie reguluje pomimo jej bliskiego związku ze stosunkami pracy. Mowa tutaj o prawie ubezpieczeń społecznych, które stanowi nie tylko odrębną dyscyplinę badawczą, ale również samodzielną gałąź prawa.
Podsumowanie
Stosunki międzyludzkie, a zwłaszcza te związane z pracą człowieka, są wyznacznikiem poziomu naszego rozwoju. Prawo pracy jest nieocenioną zdobyczą naszej cywilizacji. Jednak nawet najlepsze prawo jest niewiele warte jeśli nie jest należycie stosowane. Zatrudnianie pracowników na tzw. umowy śmieciowe czy zmuszanie ich do rejestrowania działalności gospodarczej na własny rachunek, przez co pozbawia się ich wielu świadczeń socjalnych, jest nagminnym procederem w Polsce. Rolą rządzących jest takie formułowanie prawa, aby tego typu negatywne zjawiska eliminować albo przynajmniej minimalizować.
Bibliografia
- L. Florek, T. Zieliński, „Prawo pracy”
- Małgorzata Wawrzyńska „Zagadnienia ogólne”. (wykład I z prawa pracy)
- Ustawa z dnia 26 czerwca 1976 r. Kodeks pracy (Dz. U. z 1998 r. nr 21, poz. 94 ze zmianami.)
